SÉCULOS ESCUROS

PRESENTACIÓN SÉCULOS ESCUROS

Denomínanse Séculos Escuros os anos que van desde finais do século XV ata finais do XVIII, durante os que apenas hai cultivo literario en galego e a lingua deixa de usarse nos rexistros formais e nos ámbitos oficiais. Durante este período non podemos falar con propiedade de “Literatura galega”, senón máis ben de manifestacións literarias en galego, xa que son puntuais e en xeral non destacan por presentar grandes valores literarios, por non falar da súa escasa ou nula transcendencia dentro do ámbito cultural da época. A partir do século XVIII a presenza das ideas da Ilustración en Galiza supuxo o inicio dun cambio para a situación do país e da lingua. Os ilustrados son os primeiros que teñen conciencia da situación de atraso que padece Galiza e da necesidade de poñer os medios para saír desta situación, ademais de facer unha defensa da singularidade da realidade galega fronte as ofensas das que é obxecto por parte de Castela.

CAUSAS DA DECADENCIA

A decadencia da lingua e da literatura galega hai que situala no contexto dunha crise máis ampla que afecta a Galiza en todas os ámbitos, e que acabará por sumila na pobreza e na dependencia de institucións alleas, contrarias aos intereses dos galegos. Analicemos as principais causas que explican a decadencia da lingua e da literatura galegas durante os Séculos Escuros. Podemos distinguir causas de índole literaria e outras de carácter político.

Decadencia da escola trobadoresca.

A mediados do s. XIV, a lírica trobadoresca entra en decadencia. Os poetas que continúan compoñendo á maneira dos trobadores tenden a repetir vellas formulas e tópicos literarios que lles restan forza ás súas creacións. Trátase dunha literatura decadente que só é un mero entretemento para encher as horas de ocio dunha nobreza aburrida. 

 A progresiva perda de independencia de Galiza dentro do reino de Castela.

Coa independencia de Portugal no S.XII Galicia queda nunha situación periférica sendo anexionada ao reino de Castela coa conseguinte perda de independencia e de poder político, sobre todo coa chegada da Monarquía centralista dos Reis Católicos. Pero esta perda de poder específico dos nobres galegos dentro do Reino de Castela xa se remonta ao conflito sucesorio que enfrontou a Pedro I (“o Cruel”) e Enrique de Trastámara, fillo bastardo do monarca que lle disputou o trono co apoio da nobreza castelá. Os nobres galegos que defenderon a causa do lexítimo herdeiro sufrirán as represalias de Enrique II unha vez sexa proclamado rei. A nova nobreza demostra un absoluto desprezo e incomprensión pola realidade galega e a súa cultura e interesados unicamente en acadar riquezas impoñerán aos labregos das súas terras importantes cargas. Esta actitude, xunto cos intereses dunha burguesía que ansiaba maiores cotas de poder, é unha das causas das Revoltas Irmandiñas que se producen no século XV. Defeito, a primeira Revolta Irmandiña estala debido ás esixencias que impoñía aos seus vasalos. A segunda Revolta Irmandiña provoca a fuxida dos nobres galegos que acoden ao monarca para que poña fin ao conflito.

Estas loitas fan que Galiza viva un período de inestabilidade social que debilita a súa nobreza e as súas institucións, anunciando o desmantelamento das clases dirixentes galegas que terá lugar definitivamente coa monarquía absoluta dos Reis Católicos.

Substitución da nobreza galega durante a monarquía dos Reis Católicos.

Baixo o reinado dos Reis Católicos a nobreza galega é expulsada de Galiza e os seus postos na administración, na igrexa ou na política son ocupados por unha nobreza foránea, que tiñan o castelán como lingua. O feito histórico que está na orixe da represalia dos Reis Católicos contra a nobreza galega é unha vez máis un conflito sucesorio. Tras a morte de Enrique IV enfróntanse polo trono a súa filla -e lexítima herdeira- Xoana (“a Beltranexa”) e a irmá menor do monarca, Isabel (a Católica). Os nobres galegos apoiarán o bando de Xoana, que resulta perdedor da contenda. A execución pública en Mondoñedo do Mariscal Pedro Pardo de Cela en 1483 pon fin á resistencia da nobreza galega e comeza o proceso de sometemento que caracteriza a política dos monarcas casteláns a partir dese momento. Os Reis Católicos, interesados en afirmar o seu poder en todo o territorio, inician o proceso de substitución dunha nobreza galega conflitiva por outra foránea que lle é fiel. Deste modo, os máis dos nobres galegos rebeldes serán afastados das súas terras para ocupar cargos na administración ou en ultramar. Tamén os altos cargos eclesiásticos serán ocupados por xente foránea e o Reino de Galiza 

CONSECUENCIAS

As consecuencias derivadas destes acontecementos históricos para a lingua e a literatura galega son as seguintes:

• A lingua galega queda reducida ao uso oral, arredada dos ámbitos de prestixio, o que imposibilitou o seu desenvolvemento literario.
  
• Mentres as demais linguas se conforman como linguas nacionais, o galego perde esa oportunidade.
  
• O castelán convértese na lingua da administración, das relacións co poder e da cultura.
  
  
  AS MANIFESTACIÓNS LITERARIAS DOS SÉCULOS ESCUROS
  Durante os denominados Séculos Escuros o galego desaparece do uso escrito e dos ámbitos formais, quedando relegado practicamente á oralidade, polo que apenas hai manifestacións literarias cultas en galego. Non obstante, o galego continúa a ser a lingua da inmensa maioría do pobo, e durante este período; vaise continuar desenvolvendo unha importante literatura de carácter popular.
  Na literatura dos s. XVI e XVII podemos distinguir entre literatura popular ou tradicional e a literatura culta.
  
  
  LITERATURA POPULAR E TRADICIONAL
  
  
   A literatura popular inclúe todas aquelas creacións anónimas elaboradas polo pobo, tanto cantigas como narracións (no s. XVIII e XIX recolléronse por escrito): 
  
  
  - Literatura anónima tradicional. Manifestacións do lirismo popular en verso como refráns ou cantigas de berce, cantigas de cego, de traballo, etc; e manifestacións narrativas en prosa entre as que se inclúen lendas, contos, fábulas etc. 
  
  
  - Poesía de circunstancias de carácter popular. Dúas mostras de poesía narrativa que xiran en torno a temas históricos, 

 “Pranto da Frouseira”. Poema anónimo posiblemente de fins do s. XV que xira en torno á figura de Pedro Pardo de Cela, executado o 17 de decembro de 1483 en Mondoñedo por mandado dos Reis Católicos.

”Saqueo de Cangas polos Turcos”. Composición anónima do  s. XVII que se inspira no ataque dos piratas turcos á vila de Cangas o 9 de decembro de 1617. 

-Panxoliñas de Nadal. Tiveron grande desenvolvemento durante este período debido á galeguización do tema do Nadal (Galilea/ Galicia). 

LITERATURA CULTA:

Podemos agrupalas en poesía de tendencia renacentista e poesía de tendencia barroca.

- Poesía renacentista. Dúas composicións do s. XVI que presentan trazos que caracterizan a poesía de corte renacentista, como as alusións mitolóxicas e o emprego do soneto: 

O “Soneto de Monterrei”. Composición anónima de tema pastoril.

“Araucana naçaon”. Soneto de Isabel de Castro e Andrade, Condesa de Altamira, escrita nun galego con trazos portugueses.

-Poesía barroca. 
“Exequias da raíña Margarida” Dous sonetos do s. XVII escritos en galego na honra da raíña de España morta.que presentan trazos como a visión pesimista da vida expresada no tópico do “tempus fugit”. 
Décimas ó  Apóstolo Santiago de Martín Torrado. Composicións de ton irónico, unha sátira sobre a posibilidade de que Santa Teresa comparta con Santiago o padroado de España.
“Soneto con Falda” de Xoán Gómez Tonel. Faise un lamento pola perda que supón a desaparición da raíña de España.

 “Respice finem” de Pedro Vázquez de Neira. É un soneto composto para o libro das exequias en honra da Raíña Margarida e nel o poeta recorre ao tema da fugacidade da vida e do poder igualatorio da morte, que non fai excepcións con ninguén.

Composicións das Festas Minervais: Son nove romances escritos con motivo do certame literario das “Festas Minervais” que convocaba a Universidade de Santiago para loar a figura do seu fundador,  don Alonso III de Fonseca. 

-O teatro: Entremés famoso sobre a pesca no río Miño (s. XVI) de Gabriel Feixoo de Arauxo. O asunto da obra é a disputa entre galegos e portugueses pola pesca no río miño. Ten un ton xocoso e festivo.

A Ilustración

No século XVIII, coa chegada da Ilustración, denúnciase a marxinalidade cultural e lingüística que sofre Galicia e aparecen algúns ilustrados que procuran a dignificación do país, estudan a lingua e van asentando as bases que posibilitan a aparición do Rexurdimento no século XIX. As principais figuras da Ilustración son as seguintes:

• O Padre Feixoo. A pesar de non ter deixado ningunha obra en galego, foi un pioneiro na defensa da dignidade da lingua galega, negando a súa condición de dialecto do castelán e equiparándoo a outras linguas románicas.
  
• Frei Martín Sarmiento. Nas viaxes que realiza por Galiza toma contacto coa realidade do país e recompila abundante léxico. Pódese considerar o precursor da filoloxía galega, ademais atopamos nas súas obras unha argumentada defensa do uso do galego no ensino, na igrexa e na Administración. É autor en galego do Coloquio de 24 gallegos rústicos, 1200 coplas de estilo popular, que teñen por obxecto compilar léxico e expresións propias da fala galega.
  
• Os irmáns Anselmo e Plácido Feixoo.
  
• Diego Cernadas e Castro. O cura de Fruíme é un enérxico defensor da lingua galega. É autor de varias composicións líricas no noso idioma.
  
• O Padre Sobreira. O seu labor céntrase en recoller léxico e refráns e cantigas populares. É autor de Idea de un diccionario de la Lengua Gallega e Ensayo para la Historia General de Galicia.
  
• Xosé Cornide Saavedra. É un ilustrado que amosou interese pola lingua galega, recollendo no seu Catálogo de palabras gallegas coplas populares. 
  
• Francisca de Isla Losada. Desta autora só se conserva un romance humorístico dirixido ao cura de Fruíme, pois parece ser que pediu que queimasen os seus escritos tras a súa morte.

ben-falado-o-coloquio-dos-24-galegos-rústicos